Gustave le Bon: Η ψυχολογία των όχλων

Υπερβολή και απλότητα των συναισθημάτων των όχλων

Τα συναισθήματα, καλά ή άσχημα, που εκδηλώνει ο όχλος, παρουσιάζουν αυτόν τον διπλό χαρακτήρα, πως είναι πολύ απλά κια πολύ υπερβολικά. Στο σημείο αυτό, όπως και σε τόσα άλλα, το άτομο του όχλου, μοιάζει με τους πρωτόγονους. Αδυνατώντας να συλλάβει τις αποχρώσεις, βλέπει τα πράγματα συνολικά και δεν γνωρίζει μεταβατικές καταστάσεις. Στον όχλο η υπερβολή ενός συναισθήματος εντείνεται από το γεγονός πώς, διαδιδόμενο ταχύτατα με την υποβολή και τη μετάδοση αυξάνει τη δύναμή του σημαντικά, με την επιδοκιμασία που συναντάει.

Η απλότητα και η υπερβολή των συναισθημάτων των όχλων τους προφυλάσσουν απ' την αμφιβολία και την αβεβαιότητα. Η παραμικρή υποψία που εκφράζεται μεταμορφώνεται παρευθύς σε ασυζήτητη βεβαιότητα. Μαι αρχή αντιπάθειας ή αποδοκιμασίας, που, στο απομονωμένο άτομο μόλις και θα υπογραμμιζόταν, γίνεται παρευθύς άγριο μίσος στο άτομο του όχλου.

Η βιαιότητα των συναισθημάτων των όχλων γίνεται υπερβολική, στους ετερογενείς προπαντός όχλους, απ' την απουσία ευθύνης. Η βεβαιότητα του ατιμώρητου, που είναι εντονώτερη, όσο ο όχλος είναι πολυαριθμώτερος και η αντίληψη για μια σημαντική στιγμιαία ισχύ οφειλόμενη στον αριθμό, καθιστούν φυνατά στην ομάδα συναισθήματα και πράξεις αδύνατες για το μεμονωμένο άτομο. Στους όχλους ο ηλίθιος, ο αγροίκος και ο φθονερός λυτρώνονται απ' το συναίσθημα της μηδαμινότητάς τους και της αδυναμίας τους, που το αντικαθιστά η αντίληψη μιας κτηνώδους, εφήμερης, και όμως τεράστιας δύναμης.

Η υπερβολή, στους όχλους, εκδηλώνεται δυστυχώς συχνά στα κακά ένστικτα, αταβιστικά υπολείμματα των ενστίκτων του πρωτόγονου, που ο φόβος της τιμωρίας υποχρεώνει το μεμονωμένο και αναλογιζόμενο την ευθύνη του άτομο να τα περιστέλλει. Έτσι εξηγείται η ευκολία των όχλων να φτάνουν ως τις χειρότερες υπερβολές.

Επειδή ο όχλος επηρεάζεται μόνο απ' τα υπερβολικά συναισθήματα, για τούτο ο ρήτορας που επιθυμεί να τον συναρπάσει πρέπει να χρησιμοποιήσει ως το σημείο κατάχρησης βίαια επιχειρήματα. Να υπερβάλει, να διαβεβαιώνει, να επαναλαμβάνει και να μην επιχειρεί ποτέ να αποδείξει τίποτα με τη λογική, αυτή είναι η μέθοδος της συνηθισμένης επιχειρηματολογίας των ρητόρων στις δημόσιες συγκεντρώσεις.

[...]

Είναι περιττό να προσθέσουμε πως η υπερβολή του όχλου αναφέρεται μόνο στα συναισθήματα, και με κανέναν τρόπο στη διάνοια. Από μόνο το γεγονός πως το άτομο βρίσκεται στον όχλο, το διανοητικό του επίπεδο πέφτει σημαντικά.

Τα μέσα δράσης των δημαγωγών : η διαβεβαίωση, η επανάληψη, η μετάδοση

Η καθαρή και απλή διαβεβαίωση απογυμνωμένη από κάθε συλλογισμό κι από κάθε απόδειξη αποτελεί ένα σίγουρο μέσο για να εισχωρήσει μια ιδέα στο πενύμα των όχλων. Όσο πιο λακωνική και πιο απογυμνωμένη από ενδείξεις και αποδείξεις είναι η διαβεβαίωση, τόσο μεγαλύτερο κύρος έχει. Τα θρησκευτικά βιβλία και οι κώδικες όλων των εποχών ενήργησαν πάντοτε μ' απλές διαβεβαιώσεις. Οι πολιτικοί που καλούνται να υπερασπίσουν μια οποιαδήποτε πολιτική υπόθεση, οι βιομήχανοι που προπαγανδίζουν τα προϊόντα τους με διαφημίσεις, γνωρίζουν την αξία της διαβεβαίωσης.

Η τελευταία αυτή όμως δεν αποκτάει πραγματική επιρροή παρά μόνο όταν επαναλαμβάνεται συνεχώς και όσο γίνεται περισσότερο με τους ίδιους όρους. Ο Ναπολέων έλεγε πως μόνο μια σοβαρή μορφή ρητορικής υπάρχει, η επανάληψη. Το βεβαιωμένο πράγμα καταλήγει, με την επανάληψη, να καθιερωθεί στα πνεύματα σαν μια αποδεδειγμένη αλήθεια.

[...]

Όταν μια διαβεβαίωση επαναλήφθηκε αρκετά, με ομοθυμία στην επανάληψη, σχηματίζεται αυτό που ονομάζουν ρεύμα της κοινής γνώμης και επεμβαίνει ο ισχυρός μηχανισμός της μεταδοτικότητας. Στους όχλους, οι ιδέες, τα συναισθήματα, οι συγκινήσεις, η πίστη κατέχουν μια μεταδοτική δύναμη έντονη όπως τα μικρόβια. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται και σ' αυτά τα ζώα όταν είναι σε αγέλη. [...]

"Όμοιος με τα ζώα ο άνθρωπος είναι φυσικά μιμητικός. Η μίμηση αποτελεί μια ανάγκη γι' αυτόν, υπό τον όρο, βέβαια, να είναι εύκολη η μίμηση, κι' απ' αυτήν την ανάγκη γεννιέται η επιρροή της μόδας. Ή για γνώμες πρόκειται, ή για ιδέες, ή για φυσιολογικές εκδηλώσεις, ή απλώς για φορεσιές, πόσοι είναι εκείνοι που τολμούν να φύγουν από την κυριαρχία τους; Τους όχλους τους οδηγούν με πρότυπα και όχι με επιχειρήματα. Σε κάθε εποχή, ένας μικρός αριθμός ατομικοτήτων αποτυπώνουν τη δράση τους που την μιμείται η μάζα. Αυτές οι ατομικότητες όμως δεν πρέπει να ξεφεύγουν πολύ από τις αποδεγμένες ιδέες. Τότε θα γινόταν πολύ δύσκολη η μίμησή τους και η επίδρασή τους θα ήταν μηδαμινή. Και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο οι άνθρωποι που είναι υπερβολικά ανώτεροι από την εποχή τους δεν έχουν γενικά καμία επίδραση σ' αυτήν. Η απόσταση είναι πολύ μεγάλη. Και για τον ίδιο λόγο πάλι οι Ευρωπαίοι, μ' όλα τα πλεονεκτήματα του πολιτισμού τους, ασκούν μια ασήμαντη επίδραση στους λαούς της Ανατολής" (Gustave le Bon: Ο άνθρωπος και οι κοινωνίες).