Fridtjof Nansen: Η επιστήμη & ο σκοπός της ζωής
Το κείμενο αποτελεί ομιλία του Fridtjof Nansen στην Ένωση Κοινωνικής και Πολιτικής Εκπαίδευσης, στο Λονδίνο, τον Ιούνιο του 1907.
Αν ανατρέξουμε στην ιστορία της θρησκευτικής, ηθικής και επιστημονικής σκέψης, υπάρχουν δύο πράγματα που κατ' εξοχήν μας εντυπωσιάζουν.
Από την μια πλευρά, καθίσταται προφανής ο τρόπος που θρησκείες καθώς και ηθικές ιδέες εξαρτώνται από την ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης - τ.έ. της επιστήμης - σε κάθε εποχή.
Στις απαρχές της ιστορίας οι άνθρωποι ψηλάφιζαν στο πνευματικό σκοτάδι. Στον σκληρό τους αγώνα ενάντια στις δυνάμεις της φύσης έβρισκαν καταφύγιο σε αλλόκοτες προλήψεις προσαρμοσμένες στις παιδαριώδεις ιδέες τους με σκοπό να παρηγορούν συναισθήματα αδυναμίας· και βαθμηδόν μάθαιναν μερικές αδρές ηθικότητες στον αγώνα της επιβίωσης. Όμως, καθώς η κατανόηση αυξανόταν - εξαιρετικά αργά στην αρχή - πολλές από τις αλλόκοτες και παιδαριώδεις προλήψεις παραμερίζονταν σταδιακά, και κατακτούνταν περισσότερο ανεπτυγμένες και αξιοπρεπείς ηθικές ιδέες. Αυτή η τροπή ή, θα μπορούσε να πει κανείς, εξυγίανση, συνεχιζόταν και συνεχίζεται. Θα ήταν, πραγματικά, πολύ αλαζονικό να θεωρήσουμε ότι κατακτήσαμε πια την ωριμότητα. Βρισκόμαστε μόνο σ' αυτό που θα μπορούσε να αποκληθεί νεότητα, κι έχουμε ακόμη μακρύ δρόμο μέχρι την ενηλικίωση. Θα μπορούσαμε να πούμε, μαζί με τον Έμερσον, ότι η θρησκεία της μιας ηλικίας είναι, κατά κανόνα, η φιλοσοφική τέρψη της επόμενης.
Από την άλλη πλευρά, μας προξενεί εντύπωση το ότι, ενώ οι αλλόκοτες προλήψεις της παιδικής ηλικίας και τα θρησκευτικά δόγματα της κάθε εποχής διαρκώς μεταλλάσσονται με την εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης, οι ηθικές ιδέες πέτυχαν ένα σχετικά υψηλό επίπεδο αρκετά νωρίς· και ορισμένες βασικές αρχές, εν πάση περιπτώσει, που τέθηκαν σε παλιούς καιρούς, έχουν αλλάξει σχετικά λίγο, μολονότι ακόμη κι αυτές δεν μπορούν να αποφύγουν τον επηρεασμό και την τροποποίησή τους από την επιστήμη. Αναφέρω ως παραδείγματα τις ηθικές ιδέες της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, του Βουδισμού και του Χριστιανισμού. Δεν είναι δυνατόν να αρνηθούμε ότι οι θρησκείες αυτές, αναφορικά με δόγματα και προλήψεις, διαφέρουν σημαντικά· όμως, αν δούμε τις ηθικές τους απόψεις, πρέπει να παραδεχθούμε ότι περισσότερο ή λιγότερο μοιάζουν.
Η ερμηνεία αυτού του γεγονότος είναι προφανής. Οι ηθικές μας ιδέες βασίζονται στους θεμελιώδεις νόμους που ρυθμίζουν την ανάπτυξη του οργανικού κόσμου, ενώ τα θρησκευτικά δόγματα ανήκουν σε μια εντελώς διαφορετική σφαίρα, κάτι έξω από αυτόν τον κόσμο. Οι άνθρωποι βρήκαν καταφύγιο στην πρώτη αλλόκοτη θρησκευτική πρόληψη, και στην πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις, στην επιθυμία τους για την ζωή και τον φόβο τους για τον θάνατο. Στο αίσθημα των ιδίων τους των αδυναμιών και την ακαταμάχητη δύναμη της περιβάλλουσας φύσης, η πίστη στην ειδική στήριξη από υπερφυσικές δυνάμεις αποτέλεσε μια ανακούφιση που παρείχε αυτοπεποίθηση και άνεση στο δύσκολό τους αγώνα. Θα έπρεπε, επομένως, να καταστεί εδώ σαφές ότι πρόκειται για δύο διακριτές σφαίρες ιδεών· και αυτό θα έπρεπε, κατά την άποψή μου, να έχει γίνει ξεκάθαρο εδώ και πολύ καιρό στην εκπαίδευση των νέων.
Τώρα ερχόμαστε να εξετάσουμε το ζήτημα από την σκοπιά της κοινωνικής και πολιτικής εκπαίδευσης. Είναι προφανές ότι, για την κοινότητα και την πολιτεία, οι ηθικές ιδέες των πολιτών είναι υψίστης σημασίας, ενώ τα θρησκευτικά δόγματα του ενός ατόμου θα έπρεπε να είναι απολύτως προσωπική υπόθεση.
Οφείλει, επομένως, η πολιτεία να ζητήσει να παρέχονται στον κάθε πολίτη, ανεξαρτήτως των θρησκευτικών του απόψεων, καλές, γερές ηθικές ιδέες, κατάλληλες ώστε να τον καθιστούν χρήσιμο και επιδέξιο μέλος της κοινότητας· και θα έπρεπε να του παρέχονται με τέτοιον τρόπο ώστε να διαρκούν μια ζωή, χωρίς να σείονται από οποιεσδήποτε αμφιβολίες που πιθανώς να συναντήσει η θρησκευτική του πίστη. Όσο για το πώς μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ίσως να υπάρχουν διαφορετικές γνώμες· όμως πιστεύω ότι θα πολλοί θα συμφωνήσουν πως το παρόν σύστημα της εκπαίδευσης δεν είναι από αυτήν την σκοπιά, ικανοποιητικό, και ενέχει σοβαρούς κινδύνους για το μέλλον.
Η απόψή μου είναι, επομένως, ότι πρόκειται για ένα θέμα ζωτικής σημασίας για την ανθρωπότητα, του οποίου η συζήτηση δεν εξαντλείται ούτε σε συχνότητα ούτε σε βαρύτητα. Πρέπει να αποπειραθούμε να βρούμε τον σωστό τρόπο και στην συνέχεια να τον ακολουθήσουμε δίχως δισταγμό. Δεν μπορούμε να παραμένουμε αδιάφοροι εκεί όπου διακυβεύονται ζωτικά ενδιαφέροντα. Ο Κομφούκιος είχε πει πολύ παλιά ότι "το να βλέπουμε ποιο είναι το σωστό, και να μην το πράττουμε, αποτελεί έλλειψη θάρρους". Πολλοί θα έπρατταν σωστά εάν υιοθετούσαν αυτά τα λόγια. Κανένας που έχει παιδιά, ή που έχει ο,τιδήποτε να κάνει με την εκπαίδευση νέων, δεν θα μπορούσε να αποφύγει να διαπιστώσει σε τι δύσκολη και επικίνδυνη μεταβατική περίοδο ζουν οι νέοι σήμερα. Βρισκόμαστε στην αρχή ενός νέου αιώνα με περισσότερες της μιας έννοιες. Αυτό συμβαίνει κυρίως, νομίζω, για δύο λόγους. Η ζωή γίνεται πολύ περίπλοκη. Δεν καταφέραμε να ακολουθήσουμε την υλική ανάπτυξη, η οποία προχώρησε τόσο γρήγορα που ο εγκέφαλός μας δεν αυτοπροσαρμόσθηκε στην νέα διάταξη των πραγμάτων. Η ζωή έχει καταστεί τόσο πολύ μια βιασύνη που η κύρια ενέργειά μας αναλώνεται στην προσπάθεια να μην μένουμε πίσω. Βρίσκουμε ελάχιστο χρόνο για περισυλλογή. Και πιστεύω ότι το αποτέλεσμα είναι η έλλειψη, στις μέρες μας, της προσωπικότητας, της ειλικρίνειας και της πρωτοτυπίας. Αν κοιτάξουμε εκατό χρόνια πίσω, η ζωή ήταν πολύ ευκολότερη από ό,τι σήμερα. Όλοι είχαν στην διάθεσή τους άπλετο χρόνο για να εμβαθύνουν σ' αυτό το ζήτημα, να είναι αμιγείς και ειλικρινείς, και να βρίσκουν τον εαυτό τους και τις ποικίλες φάσεις της προσωπικότητάς τους.
Όμως ελλοχεύουν άλλοι, και πιθανώς ακόμη μεγαλύτεροι, κίνδυνοι στο μέλλον. Είναι μια εποχή που παλιά και νέα δόγματα έρχονται αντιμέτωπα. Τα παλιά δόγματα αναγκάζονται να συναντήσουν τις νέες απόψεις και τις ιδέες της επιστήμης. Φαίνεται ότι αυτοί που ευθύνονται για την εκπαίδευση των νέων δεν έχουν λάβει μέχρι τώρα υπόψη τους πώς να αντιμετωπίζουν τέτοιες δυσκολίες, και πιστεύω ότι το αποτέλεσμα είναι να υπάρχει στις μέρες μας μεγαλύτερη απαισιοδοξία από όση χρειάζεται. Πρόκειται για έναν κίνδυνο που ασφαλώς δεν περιορίζεται με το να προσποιούμαστε ότι δεν τον βλέπουμε. Ο Δημόκριτος είχε πει: "Υπάρχει ένας μόνο τρόπος για να καθιστούμε τα μεγάλα κακά μικρά: να τα κοιτάζουμε κατευθείαν στα μάτια". Εμείς που ζήσαμε πολλούς από αυτούς τους κινδύνους δεν επιθυμούμε να εκτεθούν υποχρεωτικά και τα παιδιά μας στους ίδιους κινδύνους. Επιθυμούμε να απομακρύνουμε τα προσκόμματα που ξέρουμε πως μπορούν να απομακρυνθούν. Υπάρχουν άνθρωποι που υποστηρίζουν ότι η ορθή θεραπεία συνίσταται στο να καταπολεμούν τις νέες απόψεις της επιστήμης. Πόσο λίγο έχουν διδαχθεί τέτοιοι άνθρωποι από την ιστορία! Πρόκειται για το ίδιο παραμύθι ξανά και ξανά. Καμιά αλήθεια δεν ζει παντοτινά, και κάθε αλήθεια έχει τον καιρό της· όμως, όταν έλθει ο χρόνος της, είναι τόσο μάταιο να την καταπολεμά κανείς, όσο και το να προσπαθεί να την συντηρήσει μετά την λήξη του χρόνου της.
Ο Γαλιλαίος και ο παπικός κόσμος αποτελούν ένα καλό παράδειγμα. Ο κλήρος επιθυμούσε να διακόψει την κίνηση της Γης, επειδή θεωρούσε ότι ήταν επικίνδυνη για τα δόγματά του, και ανάγκασε τον Γαλιλαίο να ορκισθεί ότι η γη δεν εκινείτο. Όμως η Γη δεν σταμάτησε. Απλώς ο κλήρος χτύπησε το κεφάλι του στο ντουβάρι, και στην συνέχεια έπρεπε να αλλάξει όλα του τα δόγματα για να προσπαθήσει ακόμη και να σκαρφαλώσει στο ντουβάρι. Πάντα έτσι ήταν. Είναι ανώφελο να κατηγορεί κανείς την επιστήμη για τις διεκδικήσεις της. Έχει προχωρήσει, και θα συνεχίσει να προχωρεί, ανενόχλητη στο μονοπάτι της αναζήτησης της αλήθειας, ακόμη κι αν ταράζει πολλές από τις αυταπάτες μας ή κι αν τις κάνει κομμάτια, κι αν αφήνει πολλούς από εμάς πίσω, σακατεμένους και σε απόγνωση.
Το σωστό είναι να αφήσουμε τις ιδέες και τα δόγματά μας να δοκιμασθούν και να εξαγνισθούν από το νέο φως. Αυτό, εννοώ, είναι σήμερα περισσότερο απαραίτητο από οποτεδήποτε στο παρελθόν, ειδικά καθώς οι νέες ιδέες της επιστήμης πρόκειται να εξαπλωθούν στο μέλλον σε ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων από ό,τι έως τώρα· και υπάρχουν ιδέες στην όψη της ύπαρξης και του σύμπαντος τις οποίες υποστηρίζει η σύγχρονη επιστήμη που θα έρρεπαν να καταστούν ιδιαίτερα επικίνδυνες αν δεν είστε προετοιμασμένοι να τις υποδεχτείτε.
Οι ηθικές ιδέες, καθώς κι εκείνες σχετικά με την ζωή και τις αξίες της, πάντοτε, όπως ανέφερα, επηρεάζονταν σε μεγάλο βαθμό από την πρόοδο της επιστήμης· όμως, αυτή η επιρροή έχει αυξηθεί σταθερά τους τελευταίους αιώνες, ιδιαίτερα με την μεγάλη πρόοδο των φυσικών επιστημών. Η παρούσα κατάσταση των πραγμάτων ξεκίνησε ουσιαστικά στις μέρες του Κοπέρνικου, όταν αυτός ταρακούνησε το κέντρο του σύμπαντος και εκσφενδόνισε την Γη στο ταξείδι της γύρω από τον Ήλιο και μέσα στο διάστημα. Τι τεράστια διαφορά σήμανε αυτό στον κόσμο της σκέψης! Στα χρόνια του Μεσαίωνα η Γη και η ανθρωπότητα ήταν επίκεντρο του σύμπαντος. Τώρα είχαμε καταστεί μόνο ένας μικρός, ασήμαντος κρίκος της κυκλοφορίας. Η διαφορά είναι σαν αυτήν ανάμεσα σε δύο πόλους. Ο ένας πόλος ήταν αυτός του επηρμένου παιδιού, όπου οι ίδιοι, με όλες τις ιδέες μας, ήμασταν στο κέντρο, και το σύμπαν είχε δημιουργηθεί προς όφελός μας. Αυτή η εξέλιξη μας έχει οδηγήσει προς τον άλλον πόλο - μια κατάσταση μελαγχολικής νεολαίας, στην οποία εμείς, η ανθρωπότητα, και ολόκληρος ο κόσμος των ιδεών μας, δεν είμαστε παρά παροδικές μορφές στην αιώνια κυκλοφορία που δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος.
Γιατί μέσα και έξω, πάνω, κοντά, κάτω,
δεν είναι τίποτε παρά μια μαγική παράσταση σκιών
παιγμένη σ' ένα κουτί που για κερί έχει τον Ήλιο,
που γύρω του εμείς μορφές-φαντάσματα ερχόμαστε και φεύγουμε.
Η πρώτη όψη των πραγμάτων, του εαυτού μας ως επικέντρου, ήταν εύκολη και ταιριαστή στο να ικανοποιήσει την φιλαρέσκεια του παιδιού και να το κάνει να νιώσει ευτυχισμένο. Μου θυμίζει την μύγα που καθόταν στην άμαξα και τίναζε τις πτέρυγές της, νομίζοντας ότι αυτή είχε σηκώσει το νέφος της σκόνης πίσω της.
Η ύστερη όψη των πραγμάτων είναι επικινδυνότερη και δυσκολότερη. Ρέπει στο να οδηγήσει σε μεγάλη απόγνωση και απαισιοδοξία σε μυαλά με ανεπαρκή παιδεία και ανέτοιμα να την αποδεχθούν· και εδώ, πιθανώς, να έγκειται ο μεγαλύτερος κίνδυνος των ημερών μας, ίσως ακόμη και του μέλλοντος.
Πως θα 'πρεπε να ανταποκριθούμε; Υπάρχουν εκείνοι που υποστηρίζουν, όπως ανέφερα προηγουμένως, ότι η μόνη γιατρειά είναι να καταπολεμήσουμε μια τόσο άθλια όψη των πραγμάτων με όλα τα διαθέσιμα όπλα. Θα ήταν το ίδιο αν τούτοι προσπαθούσαν να στρέψουν τον τρεχούμενο ποταμό και να διδάξουν στο νερό να ρέει ανηφορικά. Το μόνο που θα καταφέρουν είναι να φράξουν το νερό, και αργά ή γρήγορα ο ποταμός θα σπάσει τα φράγματά τους και θα προξενήσει μεγαλύτερες βλάβες με τις χειμαρρώδεις πλημμύρες του.
Ένα συνετότερο πλάνο είναι να αποφύγουμε τέτοιες μάταιες απόπειρες, και στην θέση τους να προσπαθήσουμε να προετοιμάσουμε την γη να δεχθεί το νερό, ώστε να μπορεί να ρέει απαλά, και να αρδεύσουμε και να λιπάνουμε τα χωράφια αντί να τα καταστρέψουμε.
Ασφαλώς εδώ οφείλουμε να εφαρμόσουμε, αν ποτέ το επιχειρήσουμε, ό,τι διδαχθήκαμε από το δόγμα της επιβίωσης του καταλληλότερου. Θα 'πρεπε να χρησιμοποιήσουμε την διαθέσιμη ενέργεια για να προσαρμόσουμε τον οργανισμό στο περιβάλλον του, και όχι να τον φθείρουμε στην προσπάθεια να ταιριάξουμε το περιβάλλον στον οργανισμό.
Θα ήταν αδύνατο στο διάστημα αυτό να τονίσω τα πολλαπλά σκαλοπάτια, άλλα μικρότερα και άλλα μεγαλύτερα, και συχνά επίσης προσκόμματα, που ιχνηλατούν την πορεία της ανάπτυξης από τον έναν πόλο που ανέφερα στον άλλο, και που ξεκίνησε στην τελευταία της φάση με τον Κοπέρνικο. Θα αναφέρω μόνο μια, και ίσως την μεγαλύτερη, ανακάλυψη του περασμένου αιώνα - ίσως όλων των αιώνων - που πραγματικά επέφερε επανάσταση στην ανθρώπινη σκέψη περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Πρόκειται για την ανακάλυψη του νόμου της διατήρησης της ενέργειας. Φαίνεται σχεδόν αδιανόητο πώς οι στοχαστές δεν γνώριζαν ανέκαθεν αυτόν τον θεμελιώδη νόμο· και όμως είναι μόλις πενήντα χρόνια που ο Robert Mayer θεωρήθηκε, τουλάχιστον από ορισμένους, λίγο-πολύ ιδιόρρυθμος όταν πρωτοδημοσίευσε την θεωρία του. Και όμως, πενήντα χρόνια νωρίτερα, είχε ανακαλυφθεί ο νόμος του ακαταλύτου της ύλης, που στην ουσία σημαίνει το ίδιο πράγμα, αν και αυτό δεν είχε καταστεί κατανοητό.
Η ανακάλυψη αυτή σε συνάρτηση με το δόγμα ότι τίποτε δεν συμβαίνει δίχως αιτία έχει θέσει νέα θεμέλια για την ανθρώπινη σκέψη. Παλιότερα εθεωρείτο λογικό ότι όλα τα πράγματα πρέπει να έχουν μια αρχή και πρέπει να έχουν ένα τέλος. Βλέπουμε τώρα ότι πραγματικά τίποτε από όσα παρατηρούμε δεν είχε μήτε αρχή μήτε τέλος, και ότι επομένως η μόνη λογική όψη του σύμπαντος, βασισμένη στις ίδιες μας τις εμπειρίες, το θέλει να είναι άπειρο στον χρόνο και τον χώρο. Υπήρχε πάντα, και θα συνεχίσει για πάντα. Δεν έχει όρια, αλλά εκτείνονται απείρως προς όλες τις κατευθύνσεις.
Είναι αναπόφευκτο μια τέτοια σύλληψη, μόλις κατανοηθεί πλήρως, να πρέπει να αλλάξει ολωσδιόλου τις απόψεις μας για την ζωή και τις ιδέες μας για της ηθικές της αξίες. Αντί να υπαγόμαστε σε μια ευνοημένη τάξη κάποιας διαφορετικής και καλύτερης προέλευσης από την υπόλοιπη φύση, έχουμε καταστεί τμήμα του συνόλου. Κατά κάποια έννοια, πρόκειται για μια κίνηση από τον ατομισμό προς τον σοσιαλισμό.
Θα συνοψίσω τι μας διδάσκει τώρα η επιστήμη για την κυκλοφορία του σύμπαντος. Γνωρίζουμε, από την απευθείας παρατήρηση, ότι ο Ήλιος διαρκώς εκπέμπει τεράστιες ποσότητες θερμότητας - δηλαδή ενέργειας - στο διάστημα, και μπορούμε να καταμετρήσουμε την ποσότητα. Αυτό συμβαίνει, είμαστε αρκετά βέβαιοι, για τουλάχιστον ένα δισεκατομμύριο χρόνια, και πιθανώς πολύ περισσότερο, και θα συνεχίσει να κάνει το ίδιο για δισεκατομμύρια χρόνια. Όμως, αυτό σημαίνει έτσι κι αλλιώς μια διαρκή απώλεια ενέργειας· και, παρά το ότι η πηγή ενέργειας - δηλαδή, η ποσότητα θερμότητας που εμπεριέχεται στον ήλιο είναι πολύ μεγάλη, δεν είναι μολαταύτα ατέρμων· και συνεπώς φθάνουμε στο βέβαιο συμπέρασμα ότι ο Ήλιος πρέπει βαθμηδόν να ψύχεται, αν και με βραδύ ρυθμό, στο διάβα εκατομμυρίων κι εκατομμυρίων ετών. Αλλά όταν ο Ήλιος θα έχει ψυχθεί σε έναν ορισμένο βαθμό, οι συνθήκες για την ζωή στην επιφάνεια της Γης θα καταστούν άκρως δυσμενείς, και η ζωή θα αναγκασθεί να αντιμετωπίζει όλο και μεγαλύτερες δυσκολίες ύπαρξης, έως ότου τελικά εξαφανιστεί πλήρως. Πώς θα είναι τότε η λεγόμενη εξέλιξη; Θα προχωρήσει προς μια αντίθετη κατεύθυνση. Οι δυνατότητες ύπαρξης θα αποβούν βαθμηδόν όλο και λιγότερο ευνοϊκές γοα τα περίπλοκα και εξαιρετικά εξελιγμένα ζώα· ενώ οι απλοί, κατώτεροι οργανισμοί θα είναι πιθανώς εκείνοι που θα ζήσουν περισσότερο, ώσπου ακόμη κι αυτοί να εξαφανισθούν. Τελικά όλο το νερό στην επιφάνεια της Γης θα παγώσει· οι ωκεανοί θα μεταμορφωθούν σε πάγο μέχρι τα βάθη. Λίγο αργότερα το ανθρακικό οξύ της ατμόσφαιρας θα αρχίσει να προσπίπτει στην επιφάνεια της Γης με την μορφή του χιονιού, και κάποια στιγμή αργότερα και πάλι η θερμοκρασία στην επιφάνεια θα έχει φθάσει περίπου στους -330 F· τότε νέοι ωκεανοί θα σχηματιστούν καθώς η ατμόσφαιρα θα υγροποιείται, και η ατμόσφαιρα αυτής της Γης στο μέλλον θα είναι μόνο υδρογόνο και ήλιο.
Ο Ήλιος θα υποστεί την ίδια διαδικασία. Θα καλυφθεί βαθμηδόν από έναν φλοιό, και θα καταστεί αυτό που αποκαλούμε σκοτεινό αστέρα· αλλά ως σκοτεινός αστέρας θα συνεχίζει την πορεία του διαμέσου του διαστήματος, συνοδευόμενος από τους πλανήτες.
Το ότι αυτό θα είναι το μελλοντικό ιστορικό του ηλιακού μας συστήματος είναι γνωστό εδώ και πολύ καιρό, και βεβαίως η επιστήμη δεν μπορεί να το αρνηθεί· όμως για πολύ κόσμο, που επιθυμεί να έχει και αρχή και τέλος, είναι ένα είδος παρηγοριάς η σκέψη ότι με την εκπομπή θερμότητας στο διάστημα οι ήλιοι βαθμηδόν ψύχονται, καθώς η θερμοκρασία του διαστήματος αυξάνει, και κάποια στιγμή θα πρέπει να επιτευχθεί μια συγκεκριμένη κατάσταση όπου η θερμοκρασία θα είναι ομοιόμορφα κατανεμημένη στο σύμπαν και σε όλα του τα σώματα. Αυτό θα σήμαινε τον τέλειο θάνατο κάθε κίνησης - τον λεγόμενο θερμικό θάνατο. Αν αυτή η άποψη είναι ορθή, η νεκρή κατάσταση της ομοιόμορφης θερμοκρασίας πρέπει να επιτευχθεί σε ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα· θα έπρεπε επομένως να είχε επιτευχθεί πολύ, πολύ παλιά, αν το σύμπαν υπήρχε πάντοτε. Όμως το γεγονός ότι αυτή η κατάσταση δεν έχει επέλθει εθεωρήθη ως απόδειξη του ότι έχει υπάρξει μια αρχή, και συνεπώς πρέπει να υπάρξει και ένα τέλος. Η ιδέα φαινόταν παρηγορητική, ειδικά επειδή ο άνθρωπος και ο μικρός του κόσμος τότε γίνονταν ένα σημαντικότερο μέρος της ύπαρξης, και όχι αναγμένα σε απλές εφήμερες μορφές στην αιώνια κυκλοφορία.
Είναι πηγή στεναχώριας για εκείνους που γαντζώνονται από τέτοιες παρηγορητικές ιδέες το ότι η επιστήμη δεν μπορεί να τις παραδεχθεί. Οι παρατηρήσεις και η λογική μάς οδηγούν με άτεγκτη βεβαιότητα στην προϋπόθεση μιας αέναης κυκλοφορίας·[...]
Εδώ δεν μπορούμε να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες· αλλά όσα ειπώθηκαν μπορεί να αρκούν για να αποδείξουμε πώς η κυκλοφορία του σύμπαντος συνεχίζει από αιωνιότητα σε αιωνιότητα. Αυτό είναι το μάθημα που μας διδάσκει η σύχρονη επιστήμη σε σχέση με την ύπαρξη. Η ζωή ενός ηλιακού συστήματος διαρκεί μόνο για ένα δευτερόλεπτο σε σύγκριση με την αιωνιότητα, και θα διαλυθεί ξανά σε νέα συστήματα.
Η ανθρωπότητα, με το ιστορικό των αγώνων της, των επιτευγμάτων και των προσδοκιών, των χαρών και των οδυνών της, θα ξεκληρισθεί σαν ένα περασμάνο όνειρο.
Αυτό μπορεί να φαίνεται μια λυπηρή και άπελπις όψη των πραγμάτων, και ένα επικίνδυνο και απογοητευτικό ερώτημα πιθανόν να επιβληθεί στον νέο άνθρωπο μόλις αρχίσει να το αντιλαμβάνεται, και αυτό είναι το ερώτημα του σκοπού. Για ποιο σκοπό, τότε, όλα τα δεινά της ζωής, ο αγώνας χωρίς τέλος για υψηλότερους στόχους; - Μόνο αυταπάτες, όλη η παράσταση μόνο και μόνο για να εξαφανισθούν στο τέλος σαν σκιές-φαντάσματα; Θα διατυπώσει: "Είμαι πρόθυμος να αγωνιστώ, αλλά πρέπει να γίνει για έναν σκοπό". Προσκομίζει την επιταγή του στην ζωή και απαιτεί να εξοφληθεί. Είναι ριψοκίνδυνο πράγμα να δίνεις στους νέους επιταγές για τις οποίες δεν είσαι βέβαιος ότι η ζωή θα τις εξοφλήσει στην συνέχεια. Και η ιδέα του σκοπού είναι, ίσως απλά μια τέτοια δύσκολη επιταγή.
Οι περισσότεροι άνθρωποι μεγαλώνουν βεβαίως με την ιδέα ότι τα πάντα στην ζωή έχουν έναν σκοπό, και θα έχουν, κατά κανόντα, μια έτοιμη απάντηση όταν ερωτηθούν ποιοι είναι οι σκοποί, αν και, ίσως, όχι πάντοτε αρκετά ικανοποιητική. Όπως, για παράδειγμα, όταν ένας φίλος μου, ένας Νορβηγός καθηγητής της ζωολογίας, έθεσε σε μια νεαρή φοιτήτρια, που έδινε τις εξετάσεις της στην φυσική ιστορία, την ερώτηση: "Γιατί κελαηδούν τα πουλιά;" Μετά από κάποια σκέψη, η κυρία απάντησε: "Για να δοξάζουν τον Θεό"· όμως η απάντηση δεν θεωρήθηκε ικανοποιητική. Μερικές φορές μπορεί να υπάρχει σοβαρή διαφωνία ως προς το ποια θα ήταν στην πραγματικότητα η ορθή απάντηση. Για παράδειγμα, αν ρωτούσα τους αναγνώστες μου "Ποιος είναι ο σκοπός των ενδυμάτων;" ελπίζω ότι οι περισσότεροι θα απαντούσαν: "Ο στόχος τους είναι να προστατεύουν το σώμα"· αν και φοβούμε ότι πολλοί, ειδικά οι κυρίες, θα έλεγαν ότι στόχος τους είναι μάλλον να διακοσμούν το σώμα. Εν πάση περιπτώσει, όλοι μας παραδεχόμαστε ότι υπάρχει μια απάντηση σε τέτοια ερωτήματα, αν και μπορεί να διαφωνούμε σε ορισμένες περιπτώσεις για το ποιος είναι ο σκοπός.
Όμως παραμένει εντυπωσιακό το γεγονός ότι αν ξαφνικά σάς έθεταν το ερώτημα, "Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής;" οι περισσότεροι άνθρωποι θα προβληματίζονταν, και δεν θα ήξεραν τι ακριβώς να πουν. Έχουμε μια έτοιμη απάντηση για κάθε τι ασήμαντο που σκοπός του είναι να συντηρεί ή να γεμίζει την ζωή, αλλά για την ζωή στο σύνολό της πολλοί από εμάς θα έπρεπε να σκεφθούμε τι να πούμε πριν καταφέρουμε να δώσουμε μια απάντηση· και πιστεύω ότι θα ήταν πολύ δύσκολο να βρούμε δύο ανθρώπους που θα έδιδαν ακριβώς την ίδια. Η εξήγηση είναι προφανώς ότι ο σκοπός είναι μια ιδέα που ανήκει εξ ολοκλήρου στον οργανικό κόσμο. Είναι μια κύρια αρχή στον αγώνα για την ύπαρξη και στον νόμο της επιβίωσης του καταλληλότερου. Κάθε όργανο έχει έναν σκοπό· καί, όταν ένας ζωολόγος ανακαλύπτει ένα νέο όργανο σε ένα ζώο, η πρώτη του επιθυμία είναι να εξεύρει ποιος μπορεί να είναι ο σκοπός αυτού του οργάνου.
Όμως αυτή δεν είναι μια αρχή που μπορεί να ισχύει στην ενέργεια, και η ίδια η ζωή είναι μια μορφή ενέργειας. Επομένως, το να θέσουμε το ερώτημα "Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής;" ή "Ποιος είναι ο σκοπός του οργανικού κόσμου;" είναι σαν να ρωτούμε λίγο-πολύ "Ποιος είναι ο σκοπός της περιστροφής της Γης;"
Πιστεύω οι νέοι άνθρωποι, όταν μεγαλώσουν αρκετά ώστε να το κατανοήσουν, θα 'πρεπε να μαθαίνουν να το αντιλαμβάνονται αυτό, και πώς να χαράζουν τις διαχωριστικές γραμμές, ώστε να μην πέφτουν θύματα στον πειρασμό της απελπισίας και της απαισιοδοξίας. Θα 'πρεπε να μαθαίνουν να κατανοούν πώς όταν ερωτούν για τον σκοπό της ζωή, ή ακόμη για τον σκοπό του σύμπαντος, θέτουν ένα ερώτημα στο οποίο η επιστήμη δεν έχει απάντηση. Με αυτό το ερώτημα αφήνουν τον κόσμο της εμπειρίας και περνούν στον κόσμο της πίστης. Δεν θεωρώ ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να ζουν δίχως πίστη· αντίθετα, οι περισσότεροι άνθρωποι την χρειάζονται. Όμως ένα γερό σύστημα ηθικής παιδείας θα έπρεπε να βασίζεται στην όψη των πραγμάτων που κατακτάται μέσω της εμπειρίας - δηλαδή της παρατήρησης - ώστε να μπορεί, κατω από οποιεσδήποτε συνθήκες, να αντέχει την δοκιμασία της ζωής, και να μην κλονίζεται βαριά από πιθανές μεταβολές στην πίστη και στα δόγματα, που η ζωή αναγκαστικά επιφέρει. Η ανάμιξη, στην παιδεία, θρησκευτικών δογμάτων με ηθικές ιδέες, αλληλοεξαρτώμενες, ενέχει σοβαρό κίνδυνο· και ούτε, φοβούμαι είναι κατάλληλη για να παρέχει ειλικρίνεια, αν οι νέοι άνθρωποι διδάσκονται τις ηθικές ιδέες απλώς ως εντολές, στις οποίες οφείλουν να πιστεύουν, είτε τις βρίσκουν λογικές είτε όχι, και αν δεν μάθουν να κατανοούν πόσο βαθιά είναι ριζωμένες οι ηθικές ιδέες στην ίδια τους την φύση, και πώς βρίσκονται σε αρμονία με τους θεμελιώδεις νόμους που ρυθμίζουν την ανάπτυξη του οργανικού κόσμου.
Κάποτε άκουσα μια συζήτηση ανάμεσα σε έναν πολύ διακεκριμένο και ευφυή κληρικό και έναν αγνωστικιστή. Ο κληρικός ρώτησε τον αγνωστικιστή αν πράγματι δεν πίστευει στην ζωή μετά θάνατον. Ο αγνωστικιστής απάντησε ότι δεν πίστευε. Ο κληρικός είπε ότι δεν μπορούσε να κατανοήσει κάτι τέτοιο, και ακόμη λιγότερο να κατανοήσει γιατί ο αγνωστικιστής διήγε έναν ηθικό βίο. Αν αυτός, ο κληρικός, δεν πίστευε σε μια ζωή και την ανταμοιβή μετά θάνατον, δεν μπορούσε να αντιληψθεί τον σκοπό ενός ηθικού βίου, και βεβαίως θα δοκίμαζε όλη την χαρά των απολαύσεων που θα μπορούσε η ζωή να του προσφέρει. Ο αγνωστικιστής απάντησε ότι φοβόταν πως μάλλον τα γούστα τους δεν συμφωνούσαν και πολύ. Ο ίδιος έβλεπε την ευτυχία του στην αρμονία, και μια τέτοια ζωή δύσκολο θα έφερνε αρμονία στην ύπαρξή του. Αυτός ο αγνωστικιστής είχε διαπαιδαγωγηθεί με την ίδια πίστη όπως και ο κληρικός, και είχε διεξαγάσει πολλούς αγώνες πριν να μάθει να χαράζει τα διαχωριστικά όρια ανάμεσα στην ηθική και τα θρησκευτικά δόγματα.
Η αναζήτηση της αλήθειας δεν θα έπρεπε να είναι μόνο μια φράση· οφείλει να είναι ειλικρινής. Όση αμηχανία και οδύνη μπορεί να φαίνεται ότι προξενεί σε μερικούς ανθρώπους η όψη της ύπαρξης στην οποία καταλήγει η επιστήμη, δεν μπορεί ωστόσο να καταδικάζεται. Πού γράφτηκε ότι η αλήθεια δεν επιτρέπεται να μην παρηγορεί; Α, αδύναμα μυαλά, χωρατεύετε με την αλήθεια εξ αποστάσεως· αλλά όταν την ανταμώσετε στο στενό μονοπάτι, όπου δεν υπάρχει χώρος για να περάσετε απ' το πλάι, τότε λακίζετε. Όμως θα οφείλατε να αντιληφθείτε ότι εκείνη δεν σηκώνει παιχνίδια. Ή αναζητούμε την αλήθεια και αποδεχόμαστε τις συνέπειες, ή δεν την αναζητούμε. Δεν υπάρχει εδώ χώρος για συμβιβασμό. Θα ήταν άραγε ειλικρίνεια αν, για να ικανοποιήσουμε την ματαιοδοξία και την έπαρσή μας, αρνούμασταν τα λογικά συμπεράσματα των δικά μας παρατηρήσεων, ακόμη κι αν φαίνονται απελπιστικά για κάποιους; Είναι πράγματι ουσιώδες, και πολύ σπουδαιότερο, οι νέοι άνθρωποι να μαθαίνουν από την αρχή ότι η ειλικρίνεια είναι αυτή η αρετή που βρίσκεται στην βάση όλης της ηθικής. Θα μπορούσαν και να θυμηθούν τα λόγια του Κάρλαϋλ: "Ειλικρίνεια, μια βαθιά, μεγάλη, γνήσια ειλικρίνεια, είναι το πρώτο χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων με οποιοδήποτε τρόπο ηρώων."
Μια άλλη αρετή θεμελιώδους σημασίας, ειδικά για την σύχρονη ζωή, είναι η αληθινή μετριοφροσύνη. Μια σοβαρή αντίρρηση στα ηθικά δόγματα πολλών θρησκειών είναι, κατά την γνώμη μου, ότι δείχουν μια κάποια έλλειψη μετριοφροσύνης, η οποία μπορεί να αποβεί ολέθρια για τους νέους. Ο μέσος χριστιανός, για παράδειγμα, ομιλεί πολύ για την μετροφροσύνη και την ταπεινότητα ως αληθείς χριστιανικές αρετές· όμως αυτό δεν τον αποτρέπει από το να πιστεύει ότι ανήκει στους λίγους εκλεκτούς, ή από το να θεωρεί τα δικά του δόγματα ως την μοναδική αλήθεια και σωτηρία. Είναι επίσης αρκετά έτοιμος να κρίνει τους άλλους. Αυτό μετά βίας αποτελεί σεμνότητα. Οι απόψεις της σύγχρονης επιστήμης μπορούν να διδάξουν ένα κατά πολύ υγιέστερο μάθημα. Από την ενατένιση του διαστήματος σε μια έναστρη νύχτα ο νέος μπορεί να διδαχθεί περισσότερη μετριοφροσύνη από ό,τι σε χρόνια εκπαίδευσης στα δόγματα του τύπου που μόλις ανέφερα, καθώς μπορεί να μάθεια να κατανοεί πόσο ασήμαντο κομμάτι του σύμπαντος στην πραγματικότητα είμαστε εμείς και ο μικρός μας κόσμος. Θα έπρεπε, συνεπώς, από την νεαρή ηλικία να μάθει να γονατίζει στα πόδια της αιωνιότητας, να ακούει την σιωπή του αχανούς διαστήματος και να αναφωνεί αληθώς:
Σ' αυτόν τον ιερό τόπο
ποιες είναι οι μικροστεναχώριες μας;
Δεν τολμώ να αναφέρω τις δικές μου.
(Λόρδος Βύρων)
Κανένα μάθημα δεν μπορεί καλύτερα να μας εξυψώσει πάνω από τα καθημερινά προβλήματα, να διευρύνει τον νου και να κάνει τους ανθρώπους μεγαλύτερους. Ο έναστρος ουρανός είναι ένας πραγματικός φίλος· σταθερά εκεί, σταθερά να γαληνεύει, σταθερά να υπενθυμίζει ότι όλα σου τα προβλήματα, οι αμφιβολίες, οι ανησυχίες, είναι διερχόμενα μικροπράγματα. Στο κάτω-κάτω, οι απόψεις μας, οι αγώνες μας, τα δεινοπαθήματά μας - δεν είναι τόσο πολύ σπουδαία και μοναδικά.
Το Αιώνιο Σάκι από 'κείνη την Κούπα έτρεξε
Μυριάδες φυσαλίδες σαν εμάς, και θα χυθούν,
όταν συ κι εγώ θα 'χουμε περάσει πίσω από το πέπλο·
α, όμως πολύ, πολύ ο κόσμος θα διαρκέσει!
(Στίχοι του Πέρση μαθηματικού-αστρονόμου και ποιητή Ομάρ Χαγιάμ, 1048-1131 μ.Χ.)
Όσοι νομίζουν ότι αυτή είναι μια καταθλιπτική άποψη των πραγμάτων, ικανή να κάνει τους ανθρώπους απαισιόδοξους, θα 'πρεπε να σκεφθούν μήπως το λάθος είναι στην δική τους παιδεία, που τους έχει διογκώσει με μια ολέθρια υπερ-εκτίμηση της σπουδαιότητας της ανθρωπότητας και του εαυτού τους. Εάν είχαν μάθει στην πραγματική μετριοφροσύνη από την αρχή, δεν θα υπήρχε κίνδυνος. Είναι σαν τους ανθρώπους που δεν είναι συνηθισμένοι να ζουν σε μεγάλα υψόμετρα· αισθάνονται ίλιγγο και πέφτουν στην άβυσσο, ενώ εκείνοι που έχουν μεγαλώσει με τα ύψη δεν μπορούν καν να νιώσουν ένα τέτοιο συναίσθημα.
Οι φιλόσοφοι της αρχαιότητας υποστήριζαν παρόμοιες απόψεις για την ύπαρξη δίχως να απελπίζονται. Ο Λουκρήτιος υπογραμμίζει ότι ένα αναπόφευκτο τέλος δεν είναι κάτι λυπηρό· είναι μια ευλογία, μια ανακούφιση, μια απελευθέρωση· οι συγκεκριμένες γνώσεις που αποκτά ο άνθρωπος σ' αυτήν την ζωή είναι η κορυφαία αλήθεια της επιστήμης που τον καθιστά ικανό να την βιώσει.
Είναι ουσιώδες για την κοινότητα και την πολιτεία, κάθε πολίτης να ανατρέφεται ώστε να κατανοεί πλήρως οτι το ένα του καθήκον απέναντι στον εαυτό του και τους άλλους είναι να εκμεταλλευθεί στο έπακρο αυτήν την ζωή, να αναπτύξει μέσα του τις δυνατότηες που του έχει δώσει η φύση, και να είναι όσο το δυνατόν ευτυχέστερος. Μ' αυτόν τον τρόπο συνεισφέρει τα μέγιστα στην ευτυχία των άλλων. Ας γίνει πλήρως κατανοητό ότι η μελαγχολία και η απαισιοδοξία, αν και πιθανόν ελκυστικές, είναι αμαρτίες αν οδηγούν στην αδράνεια - το ίδιο βαριές όσο κάθε αμαρτία στον κόσμο. Πρέπει να αποφευχθούν με αυστηρό αυτοέλεγχο. Η ζωή είναι από μόνη της πλούσια, όμορφη και γεμάτη δυνατότητες. Ας μάθουν οι νέοι να το βλέπουν αυτό, κι ας μην μαραζώνουν γι' αυτό΄που δεν υπάρχει. Θα 'πρεπε να μάθουν την βαθιά αλήθεια του γνωμικού του βασιλιά Αλφρέδου:
Όποιος είναι ενάρετος είναι γνωστικός·
κι όποιος είναι γνωστικός είναι χρηστός·
κι όποιος είναι χρηστός είναι ευτυχής.
Ας υπάρχει η επιθυμία να πράττουμε οτιδήποτε όσο το δυνατόν καλύτερα και η ικανοποίηση τού να αισθανόμαστε ότι το πράξαμε. Αλλά ας αποτυπώσουμε ταυτόχρονα στον νου των νέων, ποτέ, όποτε υπάρχει δυνατότητα επιλογής, να μην κάνουν οτιδήποτε μπορεί να γίνει εξίσου καλά ή ακόμη και καλύτερα από κάποιον άλλον. Πόσες χαμένες ζωές θα είχαν σωθεί, πόσο λιγότερη θα ήταν η βιασύνη να κάνουμε το ίδιο πράγμα, αν κάθε άτομο προσπαθούσε να βρει την δική του πορεία! Τι εξοικονόμηση ενέργειας για την κοινότητα!
Το απόφθεγμα αυτό μπορεί να θεωρηθεί ότι βρίσκεται σε δυσαρμονία με την αληθινή ταπεινοφροσύνη που ανέφερα πρωτύτερα. Όμως το να θεωρείς τον εαυτό σου ικανό για κάτι δεν είναι το ίδιο πράγμα με το να θεωρείς τον εαυτό σου πολύ σημαντικό.
Τέλος, θα 'πρεπε πάντοτε να θυμόμαστε ότι δεν είναι οι ιδέες οι οποίες ασπάζεται ένας άνθρωπος ή τα δόγματα στα οποία πιστεύει αυτά που έχουν σημασία για τους συνθανθρώπους του: είναι οι πράξεις του. Ακόμη και τα πιο υψηλόφρονα όνειρα πέρα απ' τα σύννεφα, είναι ελάχιστα χρήσιμα αν δεν οδηγούν στην δράση.
